ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

معرفی و سبک شناسی دیوان بی‌بی یمنی

صفحه (167 - 202)
اﻟﻬﺎم ﺑﺎوﻗﺎر زﻋﯿﻤﯽ (نویسنده مسئول)، مرتضی رشیدی آشجردی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: ادبیات فارسی در دورۀ صفوی، اگرچه تحت تأثیر ساختار مردسالارانه و سیاستهای مذهبی خاص قرار داشت، اما آثار ارزشمند برخی از شاعران زن، چون بی‌بی یمنی در قالب نسخ‌خطی حفظ شد. هدف این پژوهش، معرفی و بررسی دیوان تصحیح‌نشده بی‌بی یمنی، تحلیل سبک‌شناسی و بررسی بینامتنیت آشکار و ضمنی آن با غزلیات شمس است.

روش مطالعه: پژوهش حاضر به شیوه توصیفی–تحلیلی و بر پایه نسخۀخطی موجود در کتابخانۀ دانشگاه تهران به شمارۀ 7777 صورت گرفته است. در این تحلیل، سطوح زبانی، بلاغی و فکری و نوآوریهای شاعر در دیوان بی‌بی یمنی بررسی و تقلیدهای وی از غزلیات شمس با رویکرد بینامتنیت مقایسه شده است.

یافته ها: دیوان بی‌بی یمنی دربردارنده حدود 6723بیت است. به جرأت میتوان گفت که بی‌بی یمنی نخستین زنی است که بیش از 400 غزل در مدح شمس تبریزی و به تقلید از غزلیات شمس سروده است در این غزلیات مفاهیم عرفانی و غنایی با زبانی زنانه بازآفرینی شده است. ویژگیهای زبانی شعر او چون تنوع وزنی، ردیف‌های فعلی و ساختار نحوی ساده، در کنار مضامین عرفانی چون فنا، وصال و وحدت وجود، گویای تاثیرپذیری آگاهانه و خلاقانه شاعر از غزلیات شمس است. علاوه بر این شاعر با استفاده از کارکردهای بینامتنیت آشکار و ضمنی و با حضور پر رنگ عناصر زنانه و بیان شخصی بر غنای اشعار خود افزوده است.

نتیجه گیری: دیوان بی‌بی یمنی دربردارنده 478 غزل، 2 رباعی و یک تک بیت است. زبان اشعار او ساده و فارغ از کارکردهای سبک خراسانی است. سبک شعری او به سبب استقبال از غزلیات شمس و نزدیکی زبان، شیوه کاربرد صنایع ادبی و مضامین فکری‌اش به این اثر، بازگشت ادبی است. از میان صنایع ادبی لفظی و معنوی به ترتیب تکرار و کنایه، بیشترین بسامد را در متن داشته ‍اند.کنایات اغلب از نوع فعلی، تشبیهات از نوع مفصل مرسل، استعارات از نوع مکنیه و مجازها به علاقه جزء و کل به کار رفته اند. مضامین غنایی‌ای چون سوگ سرودها، مدحیه ها و بیان درد عشق و هجران و مضامین عرفانی‌ای چون فنا، وحدت وجود، شوق وصال و عشق از مهمترین مضامین مطرح‌شده در دیوان بی‌بی یمنی است. همچنین پیروی آگاهانه، بی‌بی یمنی ازغزلیات شمس و نگاه زنانه به مفاهیم عرفانی، توانسته است ضمن حفظ عناصر اصلی غزل کلاسیک، صدایی مستقل و اصیل را وارد ادبیات فارسی کند.

کلمات کلیدی
سبک شناسی. دیوان بی‌بی یمنی , نسخه خطی , بازگشت ادبی , عصر صفوی , بینامتنیت.

• آذرنوش، آذرتاش. (۱۳۸۷). تاریخ زبان و ادب فارسی در دوره صفوی.تهران: سمت. ص183.
• افشار، ایرج. (۱۳۸4). نسخه شناسی و کتاب‌شناسی. تهران: نشر توس. ص97.
• حجازی، بنفشه. (1402). تاریخ هیچ کس. تهران: قصیده سرا. ص43.
• دانش پژوه، محمد تقی. (1339-1364). فهرست نسخ‌خطی دانشگاه تهران. ج،16. تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. ص 696.
• رجبی، محمدحسن. (1374). مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه. تهران: سروش. ص38.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۷۸). با کاروان حلّه. تهران: سخن. ص158 و 392.
• سلطانپور، عباس، فرضی، حمیدرضا، دهفان، علی. (1399). «بررسی بینامتنیت قرآنی در مقامات حمیدی». مجله سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهارادب). سال یازدهم، شماره 57، صص112-91.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (۱۳۷۸). موسیقی شعر. تهران: نشر آگه. ص ۲۲.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1383)، صور خیال در شعر فارسی. چاپ نهم، تهران: آگه. ص413.
• شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (۱۳۸۶). با چراغ و آینه. تهران: سخن. ص29.
• شمیسا، سیروس. (1382). سبک شناسی شعر. چاپ نهم. تهران: فردوس. صص319،233.
• صادقی، نرگس. (۱۳۹۵). «زبان محاوره ای در شعر کلاسیک زنان». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. شماره ۲۷. صص۷۵-۹۰.
• صفوی، کورش. (۱۳۸۲). آشنایی با سبک‌شناسی..تهران: نشر علمی و فرهنگی. ص ۱۱.
• طهماسبی، سامان. (1384). «کارکرد وزرای ایالت در دولت صفوی». مجله تاریخ پژوهان. سال دوم. شماره 4. صص40-53.
• فقیهی مقدس، نفیسه(1397). نقش بانوان شیعه در گسترش علوم و تمدن اسلامی. فقیهی مقدس، تهران: انتشارات امام علی بن ج1.ص ۲۶۹.
• کزازی، میر جلال الدین. (1368). زیبایی شناسی سخن پارسی، بیان(1). تهران: مرکز. صص68، 73-72.
• مدرسی چهاردهی، محمد. (۱۳۸۴). شعر مذهبی در ایران. تهران: اطلاعات. ص251.
• مهری، نسرین. (۱۳۹۰). «زنان شاعر عصر صفوی: بازنگری در منابع و متون». فصلنامه مطالعات زنان در فرهنگ و هنر. دوره ۳. شماره ۲. صص ۵۵–۷۲.
• مولوی، جلال الدین. (1367). کلیات شمس تبریزی. به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر، ص244
• میرزائی، مهدی؛ افتخاری، حسن؛ خسروی، سیدمحسن. (۱۳۹۸). «بررسی تاریخی مجموعه امیرچخماق یزد و نقش بی‌بی فاطمه خاتون یمنی در شکل‌گیری آن». فصلنامه علمی–پژوهشی مطالعات تاریخ اسلام. سال یازدهم. شماره ۴۱. صص 18-1.
• نفیسی، سعید. (۱۳۷۵). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم. تهران: فردوس. ص212.
• هروی، نعمت الله. (1349). تاریخ خان جهانی و مخزن افغانی، به تصحیح سید محمد امام الدین، پاکستان: زیکو پریس. صص18-1.
• یمنی، بی‌بی(1097هـ.ق). دیوان بی‌بی یمنی. نسخه خطی. شماره7777. تهران: مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.